Prabuty
|
UNIQ19fc95703434023f-googlemap-00000000-QINU |
| Prabuty na mapie |
|---|
Prabuty (dawn. niem. Riesenburg) - miasto położone w powiecie kwidzyńskim, w gminie Prabuty.
Spis treści |
Historia
Powstały na miejscu zniszczonego w 1236 roku, przez Krzyżaków pod wodzą margrabiego Henryka Wspaniałego z Miśni, pruskiego obronnego grodu Resin (Resyn), leżącego nad jeziorem Liwieniec na ziemi o tej samej nazwie (terra Resia).
Prawdopodobnie w latach 1267 - 1277 bp Albert wzniósł murowany zamek, będący później częścią fortyfikacji obronnych jako północno-zachodni ich narożnik. Zamek pojawił się w źródłach w 1345 roku jako rezydencja biskupia. Był wielokrotnie niszczony w czasie wojen polsko - krzyżackich, odbudowany i przebudowany.
Istniejąca wcześniej i rozwijająca się przy zamku osada być może już przed 1285 roku, a raczej na pewno między 1305 a 1321 roku, otrzymała prawa miejskie. Pierwszy przywilej lokacyjny nie zachował się, lecz został odnowiony w 1330 roku przez bp Bertolda. Pierwszym znanym burmistrzem był Nikolaus Garter. Miasto miało 83 łany, w tym 10 wolnych miejskich i 6 kościelnych.
Niemiecka nazwa Riesenburg składa się z dwóch członów: Riese - "olbrzym" i Burg - "gród", co można tłumaczyć jako "Gród olbrzymów" - wiąże się to z herbem miasta. Z kolei wielu badaczy utożsami pierwszy człon nazwy miasta ze staropruskim Resin, Resia (1250), plebano de Resya (1286), Rysen (1326), Resitten (1411). Krzyżacy przyjęli tę nazwę dodając drugi człon - burg: Resemburg (1265), Rysenburg (1233), castro Resinburg (1326), civitas Resinburg (1330), Risenburgk (1342), co oznacza "zamek (gród) ziemi Resia".
Staropolska nazwa osobowa Preybuth pojawiła się w XV wieku. Na mapie rękopiśmienniczej Sędziwoja z Czechła jest Prabuth castrum et civitas. Potem są zapisy Prabuth alias Resenburg (1454, 1466) i Prabuti, co może oznaczać równoważność obu nazw.
Stanisław Rospond uważał, w oparciu o staropruskie nazwy Preybutten lub Prebutyn (1258 rok) z półwyspu Sambia, że termin ten pochodzi od litewskiego nazwiska Preibutas lub pruskiego peri ("przy") i buttan ("dom"). Sądził, że pruskie Prabutas to "miejsce stałego pobytu". Od XIX wieku utarła się spolszczona nazwa Prabuty. Nie ulega wątpliwości, że zarówno nazwa polska, jak i niemiecka związane są z pierwotnymi mieszkańcami tej ziemi - Prusami.
Do otoczonego murami miasta wiodły 3 bramy: od południa Kwidzyńska (Szpitalna), od północy Wysoka (rozebrana w 1841 roku) i Królewska (nie istniała już w 1745 roku), a także od zachodu furta w murze, zwana Bramą Garncarską. W wyniku wojen z XV i XVI wieku mury miejskie zostały uszkodzone, groziły zawaleniem i od XVIII wieku były stopniowo rozbierane.
Pośrodku kwadratowego rynku już w 1330 roku stał ratusz, wielokrotnie przebudowywany i rozebrany po pożarze w 1868r. Wokół ratusza przez kilka wieków były kramy (budy) miejscowych kupców i rzemieślników. Wokół rynku i na 8 działkach stały domy zamożnych prabuckich mieszczan. Miały one w większości konstrukcji drewnianą lub ryglową.
Od I połowie XIV wieku zamek prabucki stał się stopniowo główną rezydencją biskupów pomezańskich i należał do najwspanialszych budowli w państwie zakonnym.
W południowo-zachodniej części miasta zbudowano w I połowie XIV wieku kościół parafialny z wieżą przy prezbiterium od strony północnej. Katedra prabucka z daleka widoczna, podobna jest architektonicznie do kwidzyńskiej.
Na zamku istniał też kościół oraz poza murami, połączona z zamkiem krużgankiem kaplica zamkowa p.w. NMP (z lat 1378 - 1402). W pobliży miasta i zamku miał istnieć labirynt podziemnych tuneli zwanych Jeruzalem.
Przy obydwu bramach, ale poza murami miejskimi rozwijały się 4 duże przedmieścia: Kisielickie i Kwidzyńskie od południa (z własnym rynkiem) oraz Królewieckie i Gniewskie od północy. Spokojny rozwój miasteczka w XIV - XV wieku przerwały epidemie (1398, 1416, 1417, 1495-96) oraz wielki pożar w 1375 roku.
W 1397 roku przez Prabuty do Rzymu podróżował litewski książę Świdrygiełło. Olbrzymie zniszczenia spowodowały w mieście wojska Jagiełły w 1410 roku i Zygmunta Korybutowicza podczas wojny w 1414 roku. W 1454 roku miasto przystąpiło do Związku Pruskiego. To samo uczynił bp Kaspar Linke, ale po klęsce polskiej pod Chojnicami przeszedł z powrotem pod skrzydła Zakonu. Biskup za wierność Krzyżakom zapłacił zubożeniem siebie i zamku, co przyczyniło się do jego śmierci w 1463 roku.
W 1458 roku w Prabutach podpisano 9 - miesięczny rozejm polsko - krzyżacki. W połowie XV wieku mieszkało tu około 1200 osób.
"Żelazny biskup" Hiob von Dobeneck (1501 - 1521) stworzył na zamku, który wtedy miał okres największej świetności, wspaniały renesansowy dwór. Założył pierwsze w Prusach Towarzystwo Naukowe i zgromadził duży księgozbiór. W Prabutach przebywał poeta Eobanus Hessus oraz wielu innych twórców.
W 1519 roku bp Hiob bez walki skapitulował przed wojskami polskimi, które szykowały się do oblężenia miasta, a w 1521 roku w Prabutach trwały rozmowy nt. pokoju, który za 4 lata zawarto w Toruniu i zakończył on de facto wojny polsko - krzyżackie. Życie Prabut, podobnie jak innych miast, regulowały wilkierze.
W 1525 roku zwyciężyła tu reformacja, a bp Erhard von Queiss przekazał zamek prabucki księciu Albrechtowi Hohenzollernowi (1527 rok) i został pierwszym książęcym starostą (Hauptmannem). Kolejnym starostą był bp Paulus Speratus - wybitny luterański pisarz i teolog. Miasto odwiedzał książę Albrecht, a potem jego wszyscy następcy. Wobec istnienia dużej liczby Polaków powstały w mieście dwie parafie ewangelickie: polska i niemiecka. Dawna kaplica zamkowa stała się w latach 1576 - 1811 "polskim kościołem". Szkoła polska przetrwała do 1825 roku, a w latach 1541 - 1811 w mieście pracowało 25 polskich duchownych, w tym Michał Dembovius, Benedykt Morgenstern - rektor szkoły (1547 - 1552) i Marcin Teschinus (1639 - 1641). W mieście był samorząd - rada miejska i burmistrz z zastępca, pisarz miejski i szef kamery finansowej. Działał też sąd.
W XVI - XVII wieku rozwój Prabut zakłócały dziesiątkujące ludność zarazy (1529, 1588, 1601, 1602, 1657, 1661) oraz pożary 1628 (zawiniony przez parobka strawił połowę miasta) i 1688 (spłonął zamek ze średniowiecznym archiwum).
W 1627 roku Szwedzi nałożyli na miasto 4 tysiące talarów kontrybucji, a w 1628 roku był tu ich król Gustaw Adolf. W latach 1628 - 1629 i w 1635 roku mieszkali na zamku polscy i brandenburscy delegaci pertraktujący ze Szwedami. Wojny szwedzkie, w tym i późniejszy :"potop", przyniosły zniszczenia i zubożenie ludności, co zbiegło się też z latami nieurodzajów.
Podczas wojny północnej, w czasie wielkiej epidemii z lat 1709 - 1710, zmarła połowa mieszkańców (933 osoby). Po kolejnym pożarze w 1722 roku miasto otrzymało od króla Fryderyka Wilhelma I dotację 10 tysięcy talarów, dzięki której powstały drewniano - żelazne wodociągi.
W latach 1758 - 1762 Prabuty były siedzibą sztabu wojsk rosyjskich i zapłaciły 18,5 tysięcy talarów kontrybucji.
W czasie wojen napoleońskich w mieście kwaterowali w 1807 roku Francuzi, którzy zamienili katedrę w lazaret. Przechodziły też tędy oddziały polskie pod dowództwem gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Francuzi znowu zawitali do miasta w latach 1812 - 1813 idąc na Moskwę i uciekając z niej. Za nimi pojawili się Rosjanie. Przywleczona epidemia tyfusu dziesiątkowała ludność, a dokonywane rekwizycje znowu doprowadziły mieszkańców do nędzy. W 1831 roku i 1866 roku wybuchły epidemie cholery.
Reformy uwłaszczeniowe spowodowały napływ ludności do miasta. W XVIII wieku Prabuty liczyły średnio około 1800 mieszkańców, ale w następnych spisach liczby te wyglądały następująco:
| Rok | Ilość domów | Liczba mieszkańców |
|---|
| 1801 | 287 | 2354 |
|---|---|---|
| 1831 | 336 | 2772 |
| 1871 | 306 | 2414 |
| 1890 | - | 4586 |
| 1900 | - | 4758 |
| 1905 | - | 4826 |
| 1910 | - | 5053 |
| 1920 | - | 5371 |
Obok dominujących Niemców i Polaków, których w XIX wieku obejmowały szybkie procesy germanizacyjne, mieszkali też Żydzi (1823 rok - 59, 1864 rok - 135). W 1853 roku powstała gmina żydowska, ale ich liczba zmalała do 71 (1910 rok).
Pod względem religijnym dominowali ewangelicy. Nieliczni byli przedstawiciele innych wyznań protestanckich: ewangelicy reformowani (podlegali pod Pasłęk), staroluteranie (podlegali pod Kwidzyn), baptyści (w 1900 roku zbudowali swoją kaplicę) i menonici (20 - 25 osób). Stosunkowo szybko rosła liczba katolików: od 64 w 1864 roku (z okolicznymi wsiami wyniosła około 200) do 834 w 1910 roku (w tym 117 Polaków). W 1864 roku zbudowali kaplicę, w 1870 roku własny cmentarz przy drodze na Susz, w 1870 roku powstała ich parafia, a w latach 1876-1877 kościół konsekrowany w 1876 roku. Podlegali dekanatowi w Sztumie i biskupom warmińskim. Duże zasługi miał tu kuratus, a potem proboszcz Karol Staliński (1867-1890)
Od średniowiecza działała łaźnia miejska, był cyrulik, chirurg, zegarmistrz, aptekarz (wymieniony w 1633 roku).
Do XIX wieku duża część mieszkańców utrzymywała się z rolnictwa, ale od średniowiecza istniały browary, młyny zbożowe i słodowe, gorzelnia, winiarnia, karczmy. Zwłaszcza w II połowie XIX wieku nastąpił szybki rozwój rzemiosła wszystkich branż. Było ponad 100 rzemieślników, często z kilkoma czeladnikami i uczniami. Wokół miasta wydobywano torf. Rozwijał się drobny przemysł. Odbywały się targi i jarmarki. W 1883 roku za 1, 3 mln DM wybudowano cukrownię (dawn. niem. Zuckerfabrik Riesenburg), do której surowiec pochodził z podprabuckich wsi i majątków rozwijających uprawę buraków cukrowych.
Od czasów biskupich Prabuty były na szlaku poczty konnej Królewiec-Berlin. W I połowie XIX wieku 2 - 4 razy w tygodniu wymieniano pocztę z Kwidzynem, Suszem, Kisielicami, Sztumem, Przezmarkiem. Od 1876 roku działał telegraf, a w latach 90. XIX wieku powstał obecny gmach poczty. Powstały drogi bite. Prabuty stały się też węzłem kolejowym z połączeniami do Malborka i Iławy (1876), Kisielic (1899), Kwidzyna (1909) i Myślic (1916). W latach 1844 - 1845 na przedmieściu kwidzyńskim wybudowano nowy gmach sądu.
Już w XVI wieku koło Bramy Kwidzyńskiej istniał szpital dla biednych. Popadł w ruinę, ale w latach 20. XIX wieku zbudowano nowy. W II połowie XIX wieku, po długich staraniach i wykorzystaniu fundacji burmistrza Wilhelma Bentouna jeszcze z 1743 roku, wybudowano nowy szpital miejski, który otrzymał imię cesarzowej Augusty (obecnie dom mieszkalny).
Szkoła na zamku biskupim wymieniana była już w latach 1404 - 1406. Szkołę miejską wspomagał (w XVI wieku) dotacjami książę Albrecht. Od XVI w. działały dwie szkoły: niemiecka, uznana przez magistrat za miejską oraz polska, do której kierowano młodzież z przedmieść okolic. Malejąca liczba dzieci (na początku XIX wieku było ich 15 w kl. I i 2 w kl. II) oraz polityka władz spowodowały zamknięcie szkoły polskiej w 1825 roku. Od 1819 roku na przedmieściach działa szkoła dla biednych, utworzona przez rejencję, która w 1832 roku otrzymała nowy budynek.
W 1759 roku komisarz wojenny Samuel Friedrich Weber - właściciel Orkusza i Szramowa (od 1727 roku) ustanowił w testamencie fundusz stypendialny. Fundacja Webera w oparciu o w/w majątki przyznała w XVIII - XIX wieku stypendia dla młodzieży, umożliwiające jej zdobycie wykształcenia (do uniwersyteckiego włącznie). Za to w 1860 roku (100 lat po śmierci) wdzięczni Prabucianie postawili Weberowi pomnik (zburzony po 1945 roku). Imię Webera nosiła też powstała w 1866 roku 3 - klasowa szkoła realna, od 1871 miejska, a od 1877 roku Hochere Burgerschule. W 1922 roku powstało gimnazjum dla dziewcząt. W 1891r. powstała szkoła katolicka prywatna z jedną klasą. W 1886 roku magistrat założył szkołę dokształcającą.
W latach 1906 - 1909 zbudowano, przy obecnej ul. Warszawskiej, neogotycki gmach gimnazjum realnego dla chłopców. W 1914 roku mieścił się tu sztab feldmarszałka Paula von Hindenburga (mieszkał w hotelu "Deutsches Haus" między pocztą a Bramą Kwidzyńską) i Ericha Ludendorfa. Hindenburg został w 1923 roku honorowym obywatelem Prabut.
Po pożarach w 1861 i 1668 roku miasto przebudowano, poszerzono ulice. Szybko rozbudowały się przedmieścia, powstały nowoczesne murowane domy mieszkalne. W mieście były 3 hotele, liczne cukiernie, restauracje, piwiarnie.
Na przełomie XIX i XX wieku ukazywały się dwie gazety: "Riesenburg Zeitung" (1883 - 1916) i "Riesenburg Neue Presse" (1887 - 1916), a w latach 1922 - 1936 "Riesenburg Tageszeitung".
Od XVII w. w Prabutach przebywało wojsko pruskie, np. w 1670 roku kwaterowało 54 muszkieterów, potem był regiment kawalerii z Kwidzyna. W latach 1743 - 1806 stacjonowali tu dragoni raz ze sztabem, których dowódcą (1761 - 1785) był gen. Nikolaus von Pomeischke, a ostatnim (1798 - 1806) gen. mjr Fredrich von Herzberg. Dragoni byli czasowo także w 1808 roku i 1817 - 1819 roku Wreszcie w latach 1819 - 1852 w Prabutach wraz ze sztabem kwaterował słynny 5 regiment kirasjerów, którego komendantem był bardzo popularny płk, a potem feldmarszałek Friedrich "Papa" von Wrangel.
Następnie stacjonowały w Prabutach: 2 szwadron regimentu huzarów gwardii (1852 - 1855) oraz szwadron 8 regimentu pruskich ułanów (1858 - 1888) - przejściowo ze sztabem, znowu 3 szwadrony dragonów ze sztabem (1889 - 1890).
Kolejne ponad ćwierć wieku (1890 - 1915) w Prabutach stacjonował znowu zachodniopruski 5 regiment kirasjerów, których patronem był książę Friedrick Eugen von Wurttenberg. Odmaszerował on na front I wojny światowej.
Początkowo wojsko zajmowało jedno ze skrzydeł zamku, potem w różnych punktach miasta powstało wiele obiektów dla potrzeb wojska, bp. dom oficerski, lazaret, łaźnie, magazyny zbożowe i broni. Wojskowi korzystali też z kwater w mieście. W latach 1885 - 1887 wybudowano dla nich koszary niedaleko linii kolejowej. W 1886 roku powstało kasyno oficerskie, naprzeciwko którego był dom strzelecki. Istniały dwa place ćwiczeń: stary i nowy (od 1884 roku) między Lasem Królewskim, a jeziorem Liwieniec. Zbudowano też tor jeździecki.
W latach 1913 - 1945 na placu Kościuszki (d. Wrangelplatz) stał pomnik piechura w pełnym uzbrojeniu, autorstwa prof. Mengesa z Monachium, upamiętniający ofiary wojen z lat 1864, 1866, 1870/71. Od 1946 roku na przeniesionym cokole przy ul. Warszawskiej stoi figura Matki Boskiej.
Klęska wojenna Niemiec w 1918 roku, traktat wersalski i plebiscyt (za Polską głosowało 50 osób) spowodowały nową sytuację polityczną i społeczno - gospodarczą miasta. W latach 1919 - 1933 co roku 200 - 300 osób było bezrobotnych. Dotkliwa była wojna i powojenna inflacja. Władze miejskie i organizacje społeczne, w tym Związek Kobiet, starały się pomóc biednym i bezrobotnym, którzy sprowokowali nawet zamieszki w 1923 roku.
Prabuty, mimo tych kłopotów należały do najbardziej uprzemysłowionych miast w powiecie suskim. Obok cukrowni działały młyny, tartaki, cegielnia, fabryczka maszyn rolniczych.
Nadal pracowały liczne sklepy sklepy i zakłady usługowe. Były to na ogół firmy rodzinne.
Olbrzymie zasługi dla rozwoju miasta położył burmistrz Adolf Eggert (1910 - 1934). W latach 1919 - 1920 wprowadzono elektryczność, zbudowano wodociągi i kanalizację. Miasto było rozbudowywane i upiększane. Na przedmieściach powstały nowe osiedla, budowane też domy wielorodzinne. W pięknym tzw. Lesie Doktorskim (Doktorwald - zalesiony staraniem dr Krausego w XIX wieku) powstał jeden z największych i najwcześniejszych w Niemczech Zakład Opiekuńczo-Leczniczy dla Umysłowo Chorych (1928 - 1932), złożony z kilku pawilonów na około 2000 miejsc.
Działały organizacje i towarzystwa branżowe kobiece, sportowe, śpiewacze, kombatanckie. Prabuty były ośrodkiem turystycznym - funkcjonowało 5 hoteli, liczne restauracje i kawiarnie. Olbrzymią popularnością cieszył się kompleks wypoczynkowy w pobliskim Nowym Młynie (dawn. niem. Neue Walkmühle), zajazd w Starym Młynie, plac do wyścigów konnych i turniejów z pawilonem muzycznym na dawnym placu ćwiczeń wojska, pięknie urządzony park miejski (ufundowany w 1908 roku przez kupca Heinricha Wiebe) z kortem tenisowym i kąpieliskami nad Liwą i Kanałem Młyński, kąpieliska nad jeziorami Dzierzgoń (na wyspie było też schronisko młodzieżowe - Jugendherberge) i Sowica oraz Burgale. Zimą po zamarzniętej tafli je. Liwieniec (Miejskiego) jeździli łyżwiarze i urządzono wyścigi bojerów.
Rozwijało się szkolnictwo. Dumą miasta było Gimnazjum Realne, powstałe w 1880 roku i przeniesione do pięknego neogotyckiego gmachu z lat 1904 - 1906, rozbudowane po 1918 roku. Było ono świetnie wyposażone, o 6-letnim cyklu kształcenia. Od 1929 roku uczyły się w nim też dziewczęta. Miasto miało charakter prowincjonalny. Dominowali Niemcy, a po przegranym plebiscycie - prawie nikt nie przyznawał się do polskości.
Od 1935 roku do koszar wróciło wojsko. Szkolono tam poborowych Wehrmachtu. Podczas II wojny światowej w mieście (od stycznia 1945 roku) nie było żadnych działań wojennych. Od października do grudnia 1939 roku w obozie dla polskich jeńców wojennych przebywał m.in. mjr Henryk Sucharski. Na przełomie 1939/40 istniał też obóz przejściowy dla ludności polskiej, a w cukrowni zatrudniano (od 1940 roku) jeńców francuskich.
Po zajęciu miasta bez walki przez Armię Czerwoną w nocy 23/24 stycznia 1945 roku, mający prawie 700 lat historii, Riesenburg został wiosną 1945 roku zniszczony w 55 %. Budynki mieszkalne zniszczono w 60%, a użyteczności publiczne w 32%, obiekty przemysłowe - 29 %. "Wyzwoliciele" spalili całe centrum z katedrą włącznie. Celowo zniszczono, związane z postacią Hindenburga, gimnazjum i hotel "Dom Niemiecki" oraz pobliskie kino.
Dochodziło do morderstw, gwałtów, demontażu i wywózki urządzeń przemysłowych (np. cukrowni), komunalnych, torów kolejowych, masowych dewastacji i rabunków.
Nastąpiła niemal całkowita wymiana ludności - Niemcy uciekali, wyjechali dobrowolnie lub pod przymusem, a na ich miejsce z różnych stron Polski centralnej i południowej oraz z ziem zabranych przez ZSRR, stopniowo przybywali Polacy.
Cegłę ze zniszczonych budynków wywożono pociągami na odbudowę Warszawy. Od maja 1945 roku ukształtowała się polska administracja Prabut. Powstał Zarząd Miejski (15.V.1945 rok), a pierwszymi burmistrzami byli: Józef Lipski i Feliks Zachowski - jednocześnie aktywny działacz PPR.
Wśród pierwszych osadników były rodziny: Stanisława Skowrońskiego, lekarza Władysława Sygnarskiego, Wincentego Chrobota.
W listopadzie 1945 roku polskie Prabuty miały 1950 mieszkańców. Powoli poprawiała się aprowizacja ludności, w połowie 1945 roku miasto miało już prąd elektryczny, uruchomiono młyn, śrutownik, rzeźnię, piekarnie. Od maja 1945 roku funkcjonowała poczta (naczelnik Wacław Mościcki). Powstały zakłady rzemieślnicze, drobne wytwórnie, sklepy, restauracje, uruchomiono transport, w tym kolej Warszawa - Iława - Gdańsk.
Stanisław Skowroński od czerwca 1945 roku kierował pierwszą w powiecie suskim apteką, a Władysław Sygnorski zorganizował od podstaw opiekę zdrowotną.
Zmiana dotychczasowej nazwy Riesenburg (dawn. pow. suski) na Prabuty ustalona została Rozporządzeniem Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946r. (Monitor Polski Nr 044, poz. 085).
W 1947 roku uruchomiono w Prabutach wodociągi, a dopiero w 1955 roku gaz.
Pierwszym dużym zakładem przemysłowym był w Prabutach Zakład Produkcji Materiałów Budowlanych - dyrektorem został Jerzy Podczaski.
Drugim - filia Zakładów Urządzeń Okrętowych "Hydroster" z Gdańska (od 1964 roku na terenie dawnej cukrowni, a potem odziarniani lnu); kierowali nim: Witold Pokojski, Stanisław Burzyński, Mirosława Januszewska.
Budownictwo mieszkaniowe, państwowe oraz indywidualne, zaczęło rozwijać się dopiero pod koniec lat 50. XX wieku W 1968 roku powstała Spółdzielnia Mieszkaniowa.
Pierwsza po wojnie Szkoła Podstawowa nr 1 została otworzona 14.06.1945 roku, a kierowniczką była Józefa Kuriańska, zaś nauczycielami Bronisława Osmulska i Olga Swirydenko. Naukę rozpoczęto 25 czerwca, a zakończono 20 lipca 1945 roku. Kolejni kierownicy i dyrektorzy to: Jadwiga Gintowt, Anna Szwangruber, Adam Nowak, Ewa Dobaczewska, Elżbieta Rzeszotek. W 2001 roku powstało Gimnazjum Publiczne - dyr. Adam Nowak.
Szkoła Podstawowa nr 2 im. Obrońców Westerplatte została wybudowana w 1960 roku, w następnych latach rozbudowana i zmodernizowana, a w grudniu 2005 roku oddano do użytku nowoczesną halę sportową, która służy dzieciom, młodzieży i wszystkim mieszkańcom Prabut. Szkołą kierowali: Marian Kossak, Alojzy Guzowski, Włodzimierz Dawidowski, Barbara Krzyżanek, Bogdan Pawłowski, Zbigniew Guzman, Małgorzata Dudajek. Funkcjonowała Szkoła Podstawowa dla Pracujących i liczne kursy dokształcające.
Dnia 15.IX.1945 roku otwarto pierwsze w powiecie suskim gimnazjum, a potem LO, które istniało do 1952 roku. Organizatorem i dyrektorem był Zygmint Lipka, a po nim Henryk Niessner i Zofia Jarzębkowska.
W latach 1951 - 1957 działało 3 - letnie Liceum Wychowawczyń Przedszkoli. Organizatorem i dyrektorem była Zofia Jarzębkowska, a po niej Antonina Kawalec.
W ramach opieki nad dzieckiem, już w 1945 roku powstały dwa przedszkola o 72 miejscach. Były to początkowo tylko punkty opieki i dożywienia dzieci. Kosztem 1,7 mln zł. powstał Dom Nauczyciela. W 1946 roku powstała zasadnicza szkoła zawodowa, kilkakrotnie zmieniająca specjalności nauczania. Szkoła miała internat.
Dyrektorami Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych byli: Franciszek Pokorski, Jan Rogaczewski, Marian Lewandowski, Stanisław Buszman, Jan Skierka, Stefan Sołoducha i Andrzej Bożek. W latach 60. szkołę rozbudowano, miała też cały czas warsztaty szkolne. Od 9.V.1948 roku pracowała biblioteka miejska, którą kierowała Klementyna Niementowska. Odbudowano Miejski Dom Kultury, w którym działają liczne zespoły i koła zainteresowań. W gmachu przedwojennej gildii strzeleckiej, w którym mieściła się później m.in. sala taneczna, sklep meblowy i kino, po wybudowaniu w 1947 roku nowego kina "Mazowsze" (na miejscu spalonej w 1945 roku dawnej ujeżdżalni), otwarty został (w 1975 roku) Miejsko-Gminny Dom Kultury. Placówką kierowali: Stanisław Puścion i Marek Szulc. Działa równie Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne "Pojezierze", kierowane przez Sylwię Kawską-Tatarę. Od 1992 roku ukazuje się "Gazeta Prabucka", redagowana przez Marka Szulca.
W mieście znajduje się ośrodek rzeźby ludowej (założony przez Witolda Marciniaka i Gintera Gruszlewskiego, obecnie rzeźbią m.in. W. Marciniak, Stanisław Żyrek, Jan Chmielewski, Jan Czarnecki).
Zabytki
- Konkatedra p.w. św. Wojciecha z lat 1310 - 1330
- Fundamenty gotyckiego zamku biskupiego z lat 1267 - 1277
- Brama Kwidzyńska (Szpitalna) z I poł. XIV wieku
- Tzw. Kościół Polski (mały, bernardyński) z lat 1378 - 1402
- Fragmenty murów obronnych z I poł. XIV wieku i z I poł. XVI wieku
- Zabytkowe wodociągi z lat 1728 - 1732
- Kościół p.w. św. Andrzeja z lat 1876-1877
- Plebania z 1910 roku
- Dawna kaplica baptystów z 1990 roku
- Fontanna na rynku ustawiona w 1929 roku
- Neogotycka poczta z lat 1893 - 1896
- Domy mieszkalne, budynki użyteczności publicznej, obiekty gospodarcze z XVIII, XIX i I poł. XX wieku
Zapisy nazewnictwa
- Riesenburg
- Prabuty
Zobacz też
Źródła
- Przewodnik po Powiślu. Powiat Kwidzyński
- http://www.westpreussen.de/
- Monitor Polski - Rocznik 1946 Nr 044
|
