Mennonici
Mennonici to religijny odłam anabaptyzmu, który powstał w Niderlandach w XVI wieku. Anabaptyści (nowochrzczeńcy), to ogólna nazwa wielu grup protestanckich, które pojawiły się w Niemczech w XVI i XVII wieku. Najbardziej znanym spośród nich stali się mennonici, nazwani tak od jednego ze swych twórców MENNO SIMONISA ( syna Szymona). Gmina mennonitów wywodziła swój rodowód z czasów wczesnego chrześcijaństwa, uważała się za zgromadzenie ludzi dążących do świętości. Aby żyć w gminie trzeba było powtórnie się narodzić, czyli przyjąć chrzest (dorosłych), co zobowiązywało do akceptacji norm mennonickicich. Religia mennonitów odrzucała przysięgę, wojny, urzędy, każdego rodzaju zemstę i z pewnym wyjątkiem nie uznawała rozwodów.
O przybyciu mennonitów do Polski prawdopodobnie przesądziło tolerancyjne stanowisko, jakie zajmował wobec nich Jan Łaski.
Mennonici osiadali najczęściej na terenach podmokłych, gdyż przyzwyczajeni w swojej ojczyźnie do walki z nadmiarem wody, usprawniali u nas system odwadniania, budowania kanałów i tam. Mennonici zaszczepili na zajmowanych przez siebie terenach wyższy poziom gospodarki rolnej, czym przyczynili się do lepszego zagospodarowania Żuław i doliny Wisły. Holendrzy, zwani też często „ Olędrami ” przyjęli trzy podstawowe formy osadnictwa: zasiedlanie opuszczonych wsi, terenów dotychczas nie zamieszkałych i nie obwałowanych (ok. Jeziora Drużno i Nowego Dworu) oraz terenów pastwiskowych. Napływające grupy osadników brały ziemie w długoterminową dzierżawę, zazwyczaj na 30 lat. Wielkość gospodarstwa mennonickiego wahała się od 1-4 łanów. Jednak ich potencjału gospodarczego nie można ustalić jedynie rozmiarami posiadanej przez nich ziemi. Olędrzy stanowili bowiem jakby arystokrację na danym terenie, dlatego często nazywano ich „ szlachtą gburską”. Ich posiadłości miały doskonałą jakość ziemi i świetny stan zagospodarowania. Ceniono ich wysokie kwalifikacje zawodowe i pracowitość. Charakterystyczną cechą , właściwą mennonitom był również ich ustrój prawny, wyróżniający ich osady od reszty wsi polskich. Holendrzy bowiem pozostawali wolnymi dzierżawcami swych gospodarstw i korzystali z prerogatyw przysługujących ludziom wolnym. W XVII wieku przechowywali tradycje wsi samorządnej i wolnych chłopów.
Pewna zależność Olędrów od pana sprowadzała się przede wszystkim do zależności sądowej. Nie istniała zależność osobista, osadnicy byli zwolnieni również od wszelkich szarwarków. Mieli oni niczym nie krępowaną wolność opuszczania gruntu i zabudowań lub ich rozbierania. Dalszymi uprawnieniami przysługującymi osadnikom holenderskim była wolność sprzedawania własnych płodów rolnych i bydła, prawo ważenia piwa na własny użytek, przemiału zboża a także możliwość budowy zajazdów z prawem wyszynku. Ich domy były wolne od tzw. „kwatery”, a nawet od podatku wojennego. Oni sami mieli całkowitą wolność wyznawania swojej religii, a co za tym szło zwolnienie od służby wojskowej.
Wśród członków gminy istniała solidarność przejawiająca się m.in. przestrzeganiem zasady pierwszeństwa przy sprzedaży ziemi dla swoich. Poza tym każdy mennonita mógł być pewien, że w razie jakiegoś nieszczęścia, gmina udzieli mu pomocy opodatkowując się na ten cel. Istniały także specjalne kasy zapomogowe zasilane przez dobrowolne ofiary, przeznaczane dla biednych, starców i niezdolnych do pracy, a także na domy, w których mogli oni zamieszkać. Pogrzeb mieszkańców z tych domów urządzała gmina z własnych środków.
W rezultacie opieki państwa mennonici utrzymali swój stan posiadania, a w 1772 roku posiadali ziemię w 35 z ogólnej liczby 49 wsi na Żuławach Malborskich. Ich sytuacja pogorszyła się znacznie po 1772 roku na skutek restrykcji rządu pruskiego.
Cennym elementem krajobrazu kulturowego Żuław jest budownictwo mennonickie: domy, zagrody oraz wiatraki. Nie można pominąć także systemu hydrotechnicznego Żuław, na który składają się trzy elementy: system hydrograficzny, przeciwpowodziowy i wodnomelioracyjny. Zewnętrznym przejawem tego systemu są obwałowania rzek i cieków wodnych, a szczególnie wały wiślane, dalej kanały do obniżania poziomu wody w glebie i do jej transportu, pompownie, mosty, jazy, śluzy wałowe, akwedukty i deszczownie. Jednak największą osobliwość żuławską stanowią mennonickie cmentarze. Ich największą wartością, oprócz założeń przestrzennych, są nagrobki w formie stel, krzyży, tablic i ściętych drzew. Najczęściej mennonici stosowali nagrobki w formie stel, na których umieszczono różnorodne ornamenty, często bardzo dekoracyjne, oraz motywy ikonograficzne, związane z symboliką życia i śmierci.
