Żydzi w Marienwerder
Pierwszymi żydowskimi mieszkańcami Kwidzyna była rodzina bankiera Leiba Jacoba Lewina, która osiedliła się tu w 1789 roku. W następnych latach osiedlały się tu następne rodziny, które wnosiły do kasy królewskiej opłaty za możliwość mieszkania w mieście, podatki wojskowe, weselne, a także od ilości posiadanych dzieci. Społeczność żydowska w Kwidzynie nie była liczna. W roku 1811 mieszkało tu zaledwie osiem rodzin. Jednak do gminy żydowskiej należeli też Żydzi zamieszkali w Gardei, Korzeniewie, Marezie, Czarnem Dolnym czy w Czarnem Górnym.
W kolejnych latach wyglądało to następująco:
Populacja Żydów w Marienwerder w poszczególnych latach
| Rok | Ogólna liczba mieszkańców | Żydzi | Odsetek ludności żydowskiej |
|---|
| 1816 | 4816 | 69 | 1,4 |
|---|---|---|---|
| 1825 | 5078 | 102 | 2,0 |
| 1834 | 5246 | 147 | 2,8 |
| 1846 | 6192 | 220 | 3,6 |
| 1855 | 6576 | 328 | 5,0 |
| 1867 | 7471 | 312 | 4,2 |
| 1871 | 7175 | 276 | 3,9 |
| 1885 | 8079 | 243 | 3.0 |
| 1895 | 9214 | 208 | 2,3 |
| 1905 | 11828 | 147 | 1,2 |
| 1910 | 12985 | 120 | 0,9 |
| 1921 | 12522 | 231 | 1,8 |
| 1925 | 14099 | 199 | 1,4 |
| 1933 | 16143 | 154 | 0,9 |
| 1939 | 0 |
Większość żydowskich dzieci uczęszczało do szkół publicznych chociaż od 1849 roku istniała też żydowska szkoła prywatna w Marienwerder.
Miejscowa ludność żydowska utrzymywała się przede wszystkim z handlu. Najbardziej znanym żydowskim sklepem w mieście był Dom Towarowy Kaufhaus M. Conitzer & Söhne (Moses Conitzer i Synowie), Posiadali oni swe Domy Towarowe również w innych miastach w regionie. Kolejnymi znanymi w mieście Domami Towarowymi były: B. M. Lewinskiego i Hermanna Isakowitza.
Pomiędzy rokiem 1845 a 1850 stanowisko kaznodziei w gminie kwidzyńskiej obejmował dr Heimann Jolovicz, który jako zwolennik radykalnego ruchu reformacyjnego założył w mieście „Stowarzyszenie Reformacyjne” (niem. „Reformvereinigung”). Wprowadził on m.in. niedzielne nabożeństwa oraz liturgię w języku niemieckim, zmiany te nie cieszyły się jednak poparciem ze strony wiernych. Społeczność żydowska zrzeszała się też w innych stowarzyszeniach. Jednym z nich było założone około 1882 roku Stowarzyszenie Chewra Kadisza, które swoją siedzibę miało przy dzisiejszej ulicy Braterstwa Narodów (dawna Marienburger Strasse). Stowarzyszenie funkcjonowało do lat 30. XX wieku. Pod koniec istnienia liczyło około 40 członków. Około 1875 roku w Kwidzynie został założony Żydowski Związek Kobiet. Liczył on około 45 członkiń. Związek zajmował się pomocą chorym i ubogim. Siedziba związku mieściła się przy ul. Podjazdowej (dawniej Niedertor Strasse 4).
Zanim powstała w mieście pierwsza synagoga wszelkie obrzędy religijne odbywały się w specjalnie do tego celu przeznaczonym pomieszczeniu, w sali modlitewnej w domu zamożnego Żyda Viktora Cohna przy Marienburger Straße. W kwietniu 1831 starsi gminy żydowskiej (Meyer, L. Cohn i Freilander) uzyskali od władz pozwolenie na budowę synagogi przy ulicy Murarskiej, (obecnie ul. Batalionów Chłopskich 44). Oddano ją do użytku w roku 1832. Bożnica częściowo powstała na fundamentach południowo-wschodniej bramy średniowiecznej, nazywanej Grudziądzką lub Chełmińską. Budynek z cegły wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 11,4 x 14 m w stylu neogotyckim. W elewacji umieszczono wysokie, z ostrym łukiem okna. Budynek nakryty był dachem naczółkowym. Wnętrze było pierwotnie jednoprzestrzenne, przesklepione drewnianą kolebką, która zachowała się do dnia dzisiejszego. W latach 30-tych XX wieku kwidzyńska gmina żydowska sprzedała budynek synagogi władzom miasta, które odsprzedały budynek niemieckiemu rzemieślnikowi, a ten urządził w niej warsztat. To prawdopodobnie uchroniło budynek przed późniejszym spaleniem.
Po około stu latach użytkowania budynek pierwszej synagogi okazał się zbyt mały i gmina zdecydowała się na budowę nowej, większej świątyni. Nową bożnicę zbudowano z darowizn w 1930 roku, przy obecnej ul. 15 Sierpnia, (działka nr 130/1, o pow. 0,1280 ha). Inauguracja odbyła się 10 sierpnia 1930 roku. Synagoga ta została spalona podczas „Nocy Kryształowej” z 9 na 10 listopada 1938 roku. Obecnie stojący budynek powstał na fundamentach bożnicy, zachowując pewne elementy architektury synagogi m. in. wejście od ulicy 15 Sierpnia.
Cmentarz żydowski (kirkut) został założony w 1808 roku, przy zbiegu dzisiejszej ul. Kościuszki i Grudziądzkiej. Jednak pozwolenie na pochówki Żydzi uzyskali dopiero w 1815 roku, do tego czasu musieli chować zmarłych na cmentarzu w Sztumie. Cmentarzem opiekował się na co dzień wynajęty i utrzymywany przez gminę żydowską pracownik cmentarny Konrad Pawlitzki, który mieszkał pod adresem: Graudenzer Strasse 27, w budyneczku położonym na terenie cmentarnym widocznym na planie miasta z 1938 roku. W sprawie pochówków obowiązywał od 1839 roku w całej rejencji kwidzyńskiej specjalny cennik, uzależniający opłaty od statusu zmarłego (kupiec, rzemieślnik) i wieku zmarłego oraz wielkości miasta, w którym żył. Opłata obejmowała nie tylko miejsce na cmentarzu, ale i ceremoniały towarzyszące jak: obmycie zmarłego czy czuwanie przy nim. Jednak ubodzy Żydzi byli chowani za darmo. Cmentarz żydowski sprofanowano już w roku 1935, kiedy to zrównano go z ziemią i przekazano jednej ze szkół aby założono na nim ogród warzywny. Oficjalnie cmentarz został zamknięty w 1938 roku. O cmentarzu tym przypomniano sobie w mieście w końcu lat 70-tych, gdy w czasie robót ziemnych na ul. Kościuszki w miejscu mniej więcej dzisiejszej tablicy pamiątkowej wykopano ludzkie szczątki. Do połowy lat 90-tych znajdował się tam plac zabaw pobliskiego, nieistniejącego już Domu Dziecka. Dziś jest w tym miejscu skwer obsadzony roślinami ozdobnymi. Nieliczne zachowane nagrobki (macewy) przechowywane są w piwnicy byłej Jednostki Wojskowej obecnie Kwidzyńskiego Centrum Kultury przy ul. Grudziądzkiej.
W roku 1933 społeczność żydowską w Marienwerder tworzyło już tylko 154 osób, a w roku 1938 zaledwie 100 osób. Jednak w ciągu następnych miesięcy wszyscy pozostali w Kwidzynie Żydzi opuścili miasto udając się do Berlina, innych większych miast, bądź za granicę, głównie do USA a gmina została rozwiązana. Ostatnią rodziną żydowską, która wymeldowała się z Kwidzyna na początku roku 1939 była rodzina Cohnów.
Los rodzin żydowskich z dawnego Marienwerder nie różni się od losów Żydów z innych miejscowości, gnębionych i mordowanych przez nazistów. Członkowie co najmniej 25 rodzin, które jeszcze na początku lat 30. XX wieku mieszkały w Kwidzynie, padli ofiarą Holokaustu.
____________________________________________________________________
W czerwcu 2015 roku miała miejsce w Muzeum w Kwidzynie prezentacja i promocja polskiej wersji książki szwedzkiego pisarza Dannego Wattina pt."Skarb pana Isakowitza", potomka rodziny Isakowitzów, który zebrał wspomnienia i spisał historię swojej rodziny. Spotkaniu autorskiemu towarzyszyła prezentacja obrazująca dzieje rodziny Isakowitz oraz ich pokrewieństwo z autorem, a także ekspozycja pamiątek historycznych związanych z przodkami pisarza przygotowane przez Muzealnika - Łukasza Rzepczyńskiego.
Janusz Cygański prezentuje książkę
Autor - Danny Wattin
Główne postacie książki
Hermann Isakowitz z żoną
Erwin Isakowitz z żoną
Cmentarz żydowski w Kwidzynie
Cmentarz żydowski w Kwidzynie
Reklama sklepu
Wnętrze sklepu
Ostatni list nestora rodu
Losy dzieci H. Isakowitza
pamiątki historyczne
"Kamień pamięci" w Berlinie
Autor Danny Wattin w swej książce wydanej w kilku językach, w fragmencie poświęconym kwidzyńskim macewom, napisał: "....dozorca wpuszcza nas do ciemnej, śmierdzącej piwnicy. Tutaj stoją wszystkie nagrobki, które miasto uratowało z cmentarza żydowskiego".
Zdjęcia z października 2018 roku, pomimo upływu lat, są materiałem obrazującym zastaną przez pisarza sytuację. Pozostające pod opieką Kwidzyńskiego Centrum Kultury płyty nagrobne, na których znajdują się takie nazwiska jak: Jacoby, Lewin czy macewa z pochówku kantora kwidzyńskiej gminy żydowskiej Oppenheima:
Źródła
- Muzeum Historii Żydów Polskich - Wirtualny Sztetl
- www.jüdische-gemeinden.de
- Forum e-Kwidzyn
