Powiśle

Z Kwidzynopedia - encyklopedia e-kwidzyn

Powiśle – region geograficzno-etnograficzny znajdujący się w dorzeczu rzeki Wisły, w jej dolnym biegu, na wschodnim brzegu. Region bardzo rozległy, niezbyt dobrze przebadany pod względem etnograficznym i historycznym. Od południa graniczy z ziemią chełmińską i lubawską, od wschodu z Mazurami, od północnego-wschodu z Warmią oraz z Żuławami na północy. Granicę północną wyznacza Zalew Wiślany, natomiast zachodnią Wisła oraz Nogat. Do 1945 roku Powiśle znajdowało się w granicach Prus Wschodnich i znane było pod nazwą Weichselland. Administracyjnie, Powiśle znajduje się w województwach: pomorskim i warmińsko-mazurskim, w powiatach: elbląskim, kwidzyńskim, iławskim (bez gminy Lubawa), sztumskim i malborskim (tylko gmina Stare Pole oraz południowa część gminy Malbork) oraz gminach: Morąg, Małdyty, Miłomłyn i Miłakowo w powiecie Ostródzkim. Region Powiśla często bywa utożsamiany z regionami sąsiednimi, szczególnie z Żuławami.

Historyczne tereny dzisiejszego Powiśla to dawna Pomezania oraz Pogezania. W języku staropruskim „pomedien” znaczyło „za drzewami”, a „paugudian” – „kraj porośnięty zaroślami”. Teren południowego Powiśla w XI wieku został podbity przez Bolesława Chrobrego i dopiero po jego śmierci Prusowie odzyskali wolność, będąc w zależności od Piastów, do czasu rozbicia dzielnicowego. Okres ten był czasem chrystianizacji Pomezanii z rąk polskiego biskupa Chrystiana. Bezpośrednie sąsiedztwo z ziemią chełmińską (dominium krzyżackie), a także wysokiej jakości gleby, spowodowały, że Powiśle stało się pierwszym miejscem ekspansji państwa zakonnego. W I połowie XIII wieku rycerze zakonni zajęli tereny do rzeki Pasłęki, do dziś będącej w przybliżeniu wschodnią granicą regionu. Od roku 1249 cały ten teren należał już do Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, Prusowie uciekli za rzekę Pasłękę, a na bogate, rolnicze tereny napłynęła fala osadników z Mazowsza, Czech i Niemiec.

Południowa część Powiśla (Kwidzyn, Iława) od XIII wieku była w posiadaniu najpierw księstwa polskiego, następnie Państwa Zakonnego, później Prus Książęcych i ich przedłużenia w postaci Cesarstwa Niemieckiego. Natomiast północna część Powiśla (Elbląg, Pasłęk, Malbork, Sztum, Dzierzgoń) po pokoju toruńskim w 1446 roku zostało włączone do korony polskiej. W 1772 roku całość tych ziem ponownie znalazła się pod panowaniem niemieckim.

Na dzisiejszy stan kultury ludowej regionu największy wpływ miały akcje osadnicze z XVI - XVIII wieku oraz późniejsze przemiany w państwie niemieckim. Podstawowym składnikiem folkloru tych ziem były nawarstwienia osadnictwa z okresu kolonizacji krzyżackiej. Wspomniani osadnicy z Mazowsza, Niemiec i Czech, w oparciu o swój folklor i elementy kultury Prusów stworzyli własne zwyczaje. Niestety wiele elementów tej kultury, zarówno form materialnych, jak i zwyczajowych nie przetrwało do dziś w związku z licznymi migracjami ludności, jakie miały miejsce w okresie II Wojny Światowej i po 1945 roku.

Jednym z bardziej charakterystycznych elementów kultury wsi powiślańskiej jest budownictwo. Specyficzny sposób budowania, wiązał się z osadnictwem holenderskim. Grupę tę tworzyli, prześladowani w Niderlandach, Mennonici – anabaptyści (odłam kościoła reformowanego). Posiadając ogromną wiedzę z zakresu inżynierii wodnej, a także wyjątkowy etos pracy, przyczynili się do wzbogacenia regionu północnego Powiśla. Ich zagrody były bardzo duże, z wielkimi chałupami na przedzie, często posiadającymi wystawkę podcieniową, która stanowiła spichlerz. Tył zagrody zajmowały ogromne stodoły oraz obory, stajnie, chlewy, kurniki i inne budynki gospodarcze. Dużym osiągnięciem technicznym były wiatraki odwadniające, które przepompowywały wodę z podmokłych terenów, oraz wiatraki zwane „olęderskimi”, służące do przemiału zboża.

Pojęcie "Powiśle" szeroko rozpowszechniło się w czasach plebiscytu.

Źródła

Na podstawie opracowania mgr Michała Poniewskiego - Dział Architektury - Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku

Strona Muzeum w Olsztynku