Katedra w Kwidzynie

Z Kwidzynopedia - encyklopedia e-kwidzyn

Nawa główna. Fot. Daad

Widok na chór i organy. Fot. Daad

20 kwietnia 2018 roku decyzją Prezydenta RP Andrzeja Dudy zespół katedralno-zamkowy w Kwidzynie został wpisany na ekskluzywną listę pomników historii czyli najwspanialszych zabytków w Polsce.

Architektura katedry

W 1285 roku na mocy dokumentu erekcyjnego biskupa Alberta miejscowy kościół farny podniesiony został do godności katedry. Nic nie wiadomo o jego założeniu. Prawdopodobnie był to kościół znajdujący się w miejscu dzisiejszej katedry. Ustalenie początków budowy właściwego założenia katedralnego jest niezmiernie trudne. Stosując chronologię względną, tzn. opierając się na latach budowy zamku można przypuszczać, że prace przy katedrze rozpoczęto nie wcześniej niż w 1320 roku. Wydaje się, że kościół farny musiał funkcjonować jeszcze w początkowym okresie budowy, tj. aż do czasu, gdy została ukończona pierwsza cześć katedry - prezbiterium. Było ono gotowe już w 1330 roku. Pośrednio świadczy o tym dokument mówiący o pochowaniu w katedrze mistrza Wernera von Orselen.

Następna historyczna wiadomość o katedrze pochodzi z 1343 roku. W tym roku biskup Bertold wystawił dokument fundacyjny, przekazując na dalsza jej budowę wieś Włodowo. Na podstawie danych zawartych w tym źródle można przyjąć, że w połowie XIV wieku nastąpiła zmiana w planie budowy katedry. Innowacja polegała na wprowadzeniu dwukondygnacyjnego chóru, rezygnacji z budowli typu bazylikowego, projekcie połączenia kościoła z zamkiem w jednolity system obronny. Potwierdzeniem ostatniej tezy są obserwacje architektoniczne. We wschodnim skrzydle zamku widoczne są ślady przepruć okiennych, świadczące, że zamek w początkowym okresie tworzył samodzielne założenie. Ponadto oś kościoła, ze względu na ścisłe zorientowanie chóru, została nieco odchylona w stosunku do zamku. Ostatnie, zachodnie przęsło katedry jest krótsze od pozostałych, co jest jednoznaczne z późniejszym powstaniem projektu połączenia obu założeń. Etapy budowy są w samej budowli trudno dostrzegalne. Zmiana pierwotnego planu nie zakłóciła jednolitości stylu, co świadczy o zachowaniu ciągłości prac. Budowę zakończono w drugiej połowie XIV w. Dokładną datę trudno określić ze względu na brak danych historycznych.

Katedra p.w. Najświętszej Marii Panny i św. Jana Ewangelisty jest budową ceglaną, o planie wydłużonego prostokąta z wydzielonym dwukondygnacyjnym, pięciobocznie zamkniętym chórem. Ma formę trzynawowej, pięcioprzęsłowej pseudobazyliki, której ściana zachodnia została włączona do skrzydła zamkowego. Oś kościoła jest odchylona ku północy, co spowodowało zróżnicowanie rozpiętości arkad ostatniego, zachodniego przęsła. Zachodnią część świątyni od południa flankuje wysoka wieża - dzwonnica, od północy zaś jedna z kwadratowych wież zamku. Wschodnie naroża katedry wzmacniają dwie ośmioboczne wieżyczki, które wiążą się w jeden system obronny z gankiem strzelniczym obiegającym kościół. Artykulacja elewacji została podporządkowana podziałom szkarpowym. Wertykalizm dekoracji podkreślają wysokie, ostrołukowe otwory okienne. Podziały horyzontalne wyznacza wąski gzyms podokienny, okalający całą bryłę kościoła, oraz fryz ornamentalny, oddzielający kondygnację ganków obronnych. Komunikację umożliwiają dwa symetryczne portale od północy i południa. Do wejścia południowego dobudowano w 1586 roku kruchtę, mocno wysuniętą przed lico murów obwodowych. Pierwotnie istniało jeszcze trzecie wejście, w ścianie zachodniej, prowadzące z zamku (obecnie zamurowane). W XIX wieku został przepruty nowy otwór wejściowy, na osi zamknięcia chóru, prowadzący do dolnej kondygnacji zaadoptowanej obecnie na zakrystię. W narożach chóru i naw bocznych wzniesiono kwadratowe w planie i zwieńczone szczytami przybudówki, mieszczące schody prowadzące na druga kondygnację prezbiterium.

Analiza rzutu poziomego katedry kwidzyńskiej wykazuje liczne analogie z architekturą sakralną ziemi chełmińskiej oraz terenów basenu Morza Bałtyckiego. Plan tego założenia cechuje zaakceptowanie podłużnej osi korpusu nawowego, co związane jest z brakiem transeptu (nawy poprzecznej), oraz poligonalne (wieloboczne) zamknięcie części chórowej. Charakterystyczny jest kontrast między długością partii nawowej a chórem. Ta dysproporcja ma obiektywne uwarunkowanie. Chór jest najstarszą częścią katedry, jego forma i wymiary nie były dostosowane do późniejszego projektu korpusu nawowego. Rezygnacja z transeptu podyktowana była przede wszystkim względami obronnymi. Ponadto rozwiązanie beztranseptowe miały kościoły farne tych terenów i kościoły miejskie w Toruniu. Istnieje jednak małe prawdopodobieństwo, że właśnie te przykłady wpłynęły na założenie kwidzyńskie.

Podobne jak w Kwidzynie wieloboczne zamkniecie partii chóru występuje w kościołach: w Grudziądzu, Nowym Mieście i przede wszystkim w kościele zamkowym NMP w Malborku.

Mocno wydłużony korpus nawowy związany był ze zmianą planu budowy katedry, polegającą na połączeniu jej z zamkiem. Akceptowanie longitudinalności mogło być przeniesione z Pelpina, który w wielu wypadkach był wzorem dla budownictwa Zakonu. Na terenie państwa zakonnego funkcjonowały jeszcze trzy biskupstwa i każde z nich miało katedrę. W kontekście tych realizacji katedra kwidzyńska stanowi przykład indywidualnego rozwiązania. Katedra w Chełmży prezentuje dość tradycyjne plan: trzynawowy korpus z transeptem i prostokątnie zamkniętym prezbiterium. Nikłe powiązania z naszym zabytkiem mają jedynie sklepienia. Bliższe analogie można dostrzec w przypadku katedry fromborskiej. Chodzi tu o wydłużone proporcje korpusu nawowego, w którym także nie występuje transept, oraz o funkcje obronne, gdyż kościół ten włączony był w miejskie założenie warowne.

Obie katedry, w Chełmży (1350) i Fromborku (1388), reprezentują skrystalizowany już typ założenia halowego. Pseudobazylika kwidzyńska, której rzut tkwi jeszcze w tradycjach form bazyliki, odegrała rolę pośrednika w przejściu do rozwiązań halowych. Istnieją przesłanki wskazujące, że pierwszy projekt katedry w Kwidzynie miał formę bazyliki. Świadczy o tym bardzo wysokie założenie chóru, do którego musiała być dostosowana wysokość nawy głównej i potężne ośmioboczne filary, konstrukcyjnie przystosowane do dużych obciążeń. Jednocześnie bazylika jako forma architektoniczna ma bardzo długą tradycję i wiąże się z określonym znaczeniem symbolicznym. Nobilituje budowlę i podkreśla jej reprezentacyjność.

Biskupom nowo kreowanej diecezji mogło zależeć na zaakcentowaniu roli nowego centrum religijnego. Jednak przyczyną rezygnacji z koncepcji bazylikowej był projekt inkastelacji kościoła. Podwyższono nawy boczne, a nad oknami umieszczono ganek strzelniczy. W ten sposób zredukowano wysokość nawy głównej, a całość nabrała jednolitego charakteru fortecy.

U Hartknocha w Alt - und Neus Preussen (1684) można znaleźć wzmiankę, nie potwierdzoną źródłowo, że w 1384 roku kościół został umocniony gankiem obronnym. Dotyczy to partii korpusu nawowego, gdyż w chórze ganek strzelniczy wybudowany był już wcześniej. Nadbudowa części nawowej wiąże się z przebudową dachu na dwuspadowy, przykrywający cały korpus. W ten sposób katedra otrzymała jednolita bryłę, będącą przeciwieństwem pseudobazyliki wnętrza.

Korpus nawowy oddzielony jest od chóru szczytem o zredukowanej formie. Podobne znajdują się na przybudówkach mieszczących schody i na ścianie zachodniej. Charakterystyczny jest brak fasady, tak ważnej przy założeniach katedralnych. Ściana zachodnia była zasłonięta pulpitowym dachem zamku. Funkcję wejścia reprezentacyjnego pełnił portal południowy, usytuowany od strony miasta. Obraz mozaikowy umieszczony nad wejściem świadczy o chęci zaakceptowania tego fragmentu elewacji i wiąże się z popularną w średniowieczu wymową ideową portalu. Otwór wejściowy oznaczał Chrystusa, wzbraniającego dostępu złu lub wskazującego drogę do miejsca świętego i zbawienia, zgodnie ze słowami: "Ja jestem drzwiami, jeśli kto przeze mnie wejdzie, zbawiony będzie" (Jan 10, 9). Biorąc pod uwagę technikę, jaką został wykonany obraz, polegającą na układaniu wzoru z drobnych kawałków barwnych kamieni i szkła oraz efekt lśnienia, będący konsekwencją takiej dekoracji - można wiązać wymowę portalu kwidzyńskiego ze średniowieczną estetyką światła.

W 1586 roku do pierwotnego wejścia została dobudowana kruchta, fundacja członka rady miejskiej Antoniego Trosta. Wzniesiona na planie kwadratu, miała dach pulpitowy zasłaniający mozaikę. Dopiero w 1861 roku zmieniono zwieńczenie kruchty i obraz był znów widoczny (zachowane są ślady dachu w postaci dwóch szwów powyżej kruchty). Pod względem formalnym kruchta stanowi swoisty zlep reliktów innej budowli. Analiza stylu wskazuje na formy wczesnogotyckie lub późnoromańskie. Zasadnicze wątpliwości budzi pochodzenie budulca. Większość badaczy sugeruje, że w kruchcie wykorzystano fragmenty ze starego zamku biskupiego. Jednolita bryła katedry ma elementy rozbijające jednorodny charakter założenia - są to wieże. Najwyższa, pełniąca funkcję dzwonnicy i strażnicy zamku stała się łącznikiem między dwoma założeniami. Została ona ukończona dopiero za czasów biskupa Jana IV (1480-1501). Dwie ośmioboczne wieże schodowe, prowadzące na kondygnację obronną, flankują korpus nawowy od strony wschodniej. Podobna lokalizacja wież występuje w katedrze w Chełmży, natomiast formę ośmioboczną przejęto z Pelplina. Bryła katedry kwidzyńskiej wykazuje pewne cechy twierdzy (wieże, wysokie położenie, ganek obronny), w przeciwieństwie do wnętrza, które zachowało formę pseudobazyliki. Najogólniejsza definicja pseudobazyliki określa ją jako założenie sakralne z podwyższoną, ślepą nawą główną, bez względu na ukształtowanie dachów. Na terenie historycznego Pomorza Wschodniego można wyodrębnić dwie grupy kościołów reprezentujących ten typ architektoniczny i mających swoje własne charakterystyczne cechy. Pierwsza grupa, powiślańska - obejmująca tereny Pomezanii, Pogezanii i ziemi chełmińskiej (Kwidzyn, Chełmno, Grudziądz, Morąg) - wyróżnia się silnym zróżnicowaniem wysokości naw oraz dużymi kontrastami w wielkości poszczególnych obiektów. Druga grupa, królewiecka - obejmuje Sambię, Barację i Natangię (Królewiec, Frydląd - I faza). Wszystkie kościoły tutaj występujące mają znaczne rozmiary. Są też cechy wspólne dla obu grup, jak np. typ wieży bocznej, pojawiający się także w innych kościołach Powiśla i Pomorza Wschodniego. Istnieją różne hipotezy na temat założenia kwidzyńskiego w ukształtowaniu się pseudobazylik Powiśla. Według Stankiewicza nie miało ono decydującego znaczenia. Funkcję tę spełniały mniejsze budowle: kościół pofranciszkański w Chełmie lub fara grudziądzka. Odmienne stanowisko reprezentuje Chmarzyński, uznając Kwidzyn za pierwowzór innych rozwiązań na terenie Powiśla (Prabuty, Susz). Obok formalno-konstrukcyjnych przyczyn rozwoju formy pseudobazylikowej znaczną rolę mógł odegrać czynnik irracjonalny. Chodziło o podkreślenie dłuższej osi kościoła, która w założeniach halowych często się zaciera. Rozwiązanie to daje ponadto możliwość ukierunkowania przestrzeni wzwyż przez duży kontrast między wysokością nawy głównej i bocznych. Odpowiada to średniowiecznej tendencji do podkreślenia znaczenia budowli przez powiększenie przestrzeni rozumianej kategoriami fizycznymi: długość, szerokość, wysokość, i wiąże się jednocześnie z mistycznym rozumieniem budowli sakralnej. Tak więc obok względów technicznych pseudobazyliki mogły zawdzięczać swój rozwój względom estetycznym, a nawet religijnym.

Wnętrze katedry kwidzyńskiej tworzy trzynawowy, pięciopółprzesłowy korpus oraz jednonawowe, poligonalnie zamknięte, dwukondygnacyjne prezbiterium. Ośmioboczne, wolno stojące filary przechodzą w ostrołukowe arkady i wspierają gotyckie sklepienia naw. Umieszczenie dwóch otworów okiennych w jednym przęśle nawy bocznej zostało powtórzone na ścianach murów międzynarodowych przez bogato profilowane,ostrołukowe wnęki. Organizacja ściany arkadowej polega na rytmicznym powtarzaniu motywu takiej wnęki, w którą wpisana jest wąska ostrołukowa płycina, zwierająca otwór łączący nawę kościoła z gankiem obronnym (obecnie otwory te zamurowano). Profile żeber łuków arkadowych i obramowań wnęk są identyczne, przy czym rozpiętości jednej arkady odpowiadają dwie wnęki. Daje to efekt zwielokrotnienia rytmu arkad międzynawowych w górnej partii ściany. Jednocześnie została optycznie zniwelowana duża płaszczyzna ponad filarami. Ściany naw bocznych dzielą wąskie otwory okienne, jedyne źródła światła w korpusie nawowym. Dolne partie ściany zostały ozdobione malowidłami ścinanymi. Inny problem architektury kwidzyńskiej to sklepienia. W katedrze zastosowano tzw. system wiązany, polegający na tym, że kwadratowi przęsła nawy głównej odpowiadają dwa kwadraty nazwy bocznej. W nawie głównej i w chórze znajdują się ośmioramienne sklepienia gwiaździste z żebrem przewodnim, natomiast nawa boczna ma dziewięciopolowe sklepienie przeskokowe. Istnieje wiele hipotez na temat ewolucji i proweniencji tych form. Niewątpliwie określone kształty przestrzenne determinowały często rodzaj sklepienia, zwłaszcza w okresie gotyku, gdy dominowały charakterystyczne formy konstrukcyjne. Trójdziały żebrowe w sklepieniach przeskokowych pełnią głównie funkcję konstrukcyjną (znaczą miejsca szwów przesklepek), natomiast linie żeber w bogatych sklepieniach gwiaździstych mają znaczenie czysto teoretyczne.

W nawach bocznych katedry kwidzyńskiej znajduje się klasyczny przykład sklepienia przeskokowego, które rygorystycznie zachowuje rytmikę przęseł i bardzo plastycznie kształtuje przesklepki. Późniejsze zabytki cech tych nie mają. Ważnym argumentem świadczącym o konstrukcyjnej funkcji sklepień przeskokowych są ich najwcześniejsze przykłady (obejście katedry w Sens, Le Mans), gdzie elementy sklepień występują jako formy niezdecydowane, w związku z trudnością w zastosowaniu sklepień krzyżowo-żebrowych. Najwcześniejsze przykłądy sklepień przeskokowych wiążą się z budowlami cysterskimi, realizowanymi przez strzechy zakonne - dotyczy to także Kwidzyna (Pelpin).

Zdaniem Clasena, pierwowzór sklepień przeskokowych dla Europy wschodniej stanowiły nawy boczne katedry kwidzyńskiej (1350). Istnieją jednak wcześniejsze przykłady w kręgu architektury naddunajskiej, czeskiej i śląskiej (kościół parafialny w Raciborzu 1300, kościół św. Krzyża we Wrocławiu 1350, katedra na Wawelu 1331).

Problem sklepień wiąże się z zagadnieniem detalu architektonicznego zdobiącego wnętrze katedry, a konkretnie wsporników, na których kończy się system sklepień. Wykonane ze sztucznego kamienie konsole korpusu nawowego ozdobione są poziomymi pasami (w narożach), wicią roślinną, maswerkami i przedstawieniami figuralnymi. W nawach bocznych dominują dekoracje maswerkowe, zdarzają się także wyobrażenia głów. Nawa główna ma bogatszy program. Znajdują się tutaj oprócz maswerków i roślinności, figury zwierząt, postacie z banderolami, a nawet sceny z polowań.

Podobne wyobrażenia występują w konsolach górnej kondygnacji chóru. Dekoracja czterech wsporników w zamknięciu poligonu ogranicza się do żłobkowania; dwa ostatnie od strony zachodniej przedstawiają ptaki w gnieździe. Pozostałe konsole zdobione są wyobrażeniami zwierząt fantastycznych. Wsporniki pochodzą z drugiej połowy XIV wieku, lecz ze względu na późniejsze zniszczenia i przebudowy trudno ustalić, czy obecny program dekoracji jest pierwotny.

Bardzo istotnym zagadnieniem dla architektury katedry kwidzyńskiej jest rozwiązanie części wschodniej. Chór, jak już wspomniano, należał do pierwszego etapu budowy kościoła. W połowie XIV wieku, gdy zdecydowano się zmienić pierwotny projekt założenia, przebudowa objęła także chór.

W 1343 roku biskup Bertold wyasygnował środki na rozbudowę katedry, przy czym w dokumencie fundacyjnym jest wzmianka, że katedra kwidzyńska miała się stać miejscem grzebalnym biskupów pomezańskich. W następnych latach przystąpiono do realizacji projektu dwukondygnacyjnego chóru. Oba wnętrza miały ten sam plan wyznaczony przez mury obwodowe istniejącego prezbiterium. Krypta odpowiadająca poziomowi korpusu była dwunawowa, wsparta na ośmiobocznych filarach, ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Wnętrze oświetlały dwa szerokie trójdzielne okna w części poligonalnej oraz dwie pary ostrołukowych, wąskich okien w ścianach podłużnych. Wejście do krypty prowadziło z wnętrza kościoła przez otwór drzwiowy usytuowany na osi. Górna kondygnacja, pełniąca funkcję chóru kapłańskiego, tworzyła jednolitą przestrzeń otwartą w kierunki nawy łukiem tęczowym. Dziewięć ostrołukowych okien oświetlało wnętrze, wyodrębniając i akcentując tę partię kościoła.

Wschodnia część katedry kwidzyńskiej reprezentuje szczególny typ architektoniczny budowli dwupoziomowej, przy czym istnieją źródła precyzujące cel zastosowania takiego rozwiązania. W dokumencie z 1343 roku położony jest nacisk na funkcję grzebalną - "pro magnificanda sepultura". Katedra, a właściwie wydzielona jej część, stała się miejscem grzebalnym. W dokumentach, a następnie w starszych opracowaniach zaczynają się pojawiać określenia dolnej kondygnacji: "Krypte", "Gruftkirche", które wskazują, że forma architektoniczna tej części kościoła nabierała nowych znaczeń. W przekazach źródłowych następuje rozdzielenie poszczególnych członów budowlanych kościoła zgodnie z ukształtowaniem architektonicznym i funkcjonalnym na górny i dolny chór, przy czym górna kondygnacja określana jest: "chorus superior", "chorus beate virginis Mariae", "chorus ecclesiae Pomesaniensis". Pojawiają się wzmianki o dolnej kaplicy jako wnętrzu z określoną, własną funkcją liturgiczną, przeznaczmy do odprawiania mszy żałobnych.

Krypty są pomieszczeniami spotykanymi w licznych budowlach sakralnych średniowiecznej Europy. Ich geneza łączy się z komorami relikwiowymi lokowanymi pod zasadniczym wnętrzem świątyń starochrześcijańskich. Jest to formalna kontynuacja antycznych budowli grobowych (sarkofag, nad nim sala wspominków). Chrześcijaństwo adaptowało to rozwiązanie dla budowli kommemoratywnych. Rozwijający się kult relikwii spowodował rozbudowę krypt dostosowanych do celów pielgrzymkowych. Z chwilą, gdy miejscem relikwii staje się ołtarz, krypty zaczynają pełnić funkcję miejsc pochówku osób duchownych lub świeckich. Taki charakter mają głównie krypty romańskie. W XIII i XIV wieku występują one rzadziej, lecz także jako wnętrza sepulkralne, i to głównie w Europie centralnej.

Poszukiwanie genezy ukształtowania partii wschodniej katedry kwidzyńskiej wykracza poza analizę stylową, a wiąże się bardziej z badaniem programu funkcjonalnego kościoła i wynikających z tego rozwiązań formalnych.

Połączenie budowli dwupoziomowej z funkcjonalną grobową ma bardzo długa tradycję. Można przypuszczać, że rozwiązanie kwidzyńskie nie było wynikiem przypadku, ale celowo podjętej i realizowanej koncepcji, opartej na schemacie budynku dwukondygnacyjnego. Formy tradycyjne są bardziej czytelne dla odbiorcy aniżeli nowatorskie. W mentalności ludzi średniowiecza trwało pojęcie budowli grobowej jako dwukondygnacyjnej. Istnieją przesłanki świadczące, że bezpośrednim impulsem dla Kwidzyna był kościół zamkowy w Malborku. Data ukończenie kaplicy św. Anny (1344) - pomyślanej jako grobowa wielkich mistrzów - pozwala przypuszczać, że rozwiązanie to mogło oddziaływać na architekturę sąsiednich terenów. Jeśli jednak Malbork wpisuje się w ciąg typologiczny paryskiej Ainte Chapelle, to Kwidzyn sięga w swej genezie do starej tradycji dwupoziomowych budowli sepulkralnych.

W 1478 roku podczas oblężenia miasta katedra została silnie zniszczona. Uszkodzeniu uległy sklepienia, także w dolnym kościele. Kościół odbudował biskup Jan IV (1480-1501), dzięki poparciu wielkiego mistrza i papieża Sykstusa IV. Nie odtworzono jednak dwukondygnacyjnego chóru, który aż do XIX w. stanowił jedno wnętrze. Z inicjatywy następnego biskupa, Hioba von Dobeneck, ściany chóru ozdobiono malowidłami, przedstawiającymi postacie kolejnych rządców diecezji.

Od południa do prezbiterium przylega niewielkie pomieszczenie, w którym ostatni rok życia spędziła Dorota z Mątowów (1347-1394), wdowa po gdańskim płatnerzu. Od młodości stosowała posty i umartwienia, odbywała dalekie pielgrzymki, przeżywała mistyczne wizje. Jej opiekunem duchownym stał się tu Jan z Kwidzyna, profesor teologii na uniwersytecie praskim i dziekan kapituły pomezańskiej. On też spisał żywot i objawienia Doroty.

Pod koniec XVI wieku chór służył parafii polskiej, nawy zaś - niemieckiej. W tym celu zbudowano ścianę działową pod łukiem tęczowym. Przez kilkadziesiąt lat w zachodniej partii katedry odbywały się ponadto nabożeństwa braci czeskich.

W końcu XVII wieku według napisu na fryzie wschodniego poligonu, nastąpiła renowacja katedry ("renovatum 1686").

Główne prace restauracyjne były wykonywane w latach 1862-1864. Prowadził je według projektów Fryderyka Augusta Stülera architekt berliński Gustaw Reichert. Zrekonstruowano wtedy dwukondygnacyjne założenie chóru, starając się odtworzyć pierwotny wygląd na podstawie zachowanych fragmentów: fundamentów filarów, łuków i konsoli sklepiennych. Zmieniono układ wejść do krypty. Katedra kwidzyńska połączona w jeden system obronny z zamkiem nie jest rozwiązaniem zupełnie odosobnionym. Powstanie warowni katedralnych było zjawiskiem typowym dla wczesnego średniowiecza. Były one ważnym elementem osadniczym, gdyż ośrodki diecezji i siedziby biskupa należały do znaczących czynników miastotwórczych. Dla zapewnienia bezpieczeństwa liczne katedry nowo kreowanych biskupów na zachodzie zakładano w miejscach z góry do tego przewidzianych z powodu umocnień istniejących już w przeszłości. Dążenie biskupstw do ocalenia niezawisłości od władzy świeckiej i do stworzenia z nadanych terytoriów niemal niezależnych dominiów wyrażało się również w obronności siedzib.