Pieniądz zastępczy

Wersja z 23:06, 3 sty 2009

Pieniądz zastępczy (niem. Notgeld)

Zawirowania w sferze gospodarki i finansów państwa, jakie towarzyszyły wszelkim wojnom i innym wydarzeniom historycznym, z reguły prowadziły do niedoboru oficjalnych środków płatniczych o niższych nominałach. Dostarczenie ludności monet zdawkowych, koniecznych przy drobnych, codziennych transakcjach, stanowiło główny powód podejmowania działalności emisyjnej przez zarządy miast, gmin i powiatów. Zachowywał on swoją ważność tylko na terenie podległym administracji emitenta, czyli np. w granicach danego miasta. Wydawany był w kasach miejskich za większe nominały pieniądza państwowego (których nie brakowało tak, jak nominałów mniejszych) i można nim było opłacać wszystkie transakcje. Był on powszechnie akceptowany, chociaż nigdy pieniądz ten nie uzyskał klauzuli legalności ze strony władz państwowych. Brak takiej zgody nie wykluczał jednak milczącej tolerancji i takie też nastawienie do problemu emisji zastępczych przeważało w sferach rządowych. W czasie gdy niedobór państwowych środków płatniczych ustawał, władze mogły żądać natychmiastowego wycofania pieniędzy zastępczych, powołując się na fakt, że nie miały one żadnego ugruntowania prawnego.

Szczytowy okres występowania zastępczych środków płatniczych, to czas I wojny światowej i lata następujące bezpośrednio po niej.

Pieniądz zastępczy urzędowy jakim posługiwano się na terenie miasta Marienwerder podzielić możemy ogólnie na papierowy (bony) i metalowy (monety). Monety produkowano najczęściej z żelaza, cynku lub aluminium. Pieniądze zastępcze opatrywane były nazwami, mającymi w sposób wyraźny odróżnić emisje tego typu od państwowych środków płatniczych. Nazywano je na przykład: „pieniądzem wydanym w potrzebie”, „pieniądzem namiastkowym” czy „wojennym”.

Różne autorytety w dziedzinie historii i numizmatyki spierają się o prymat pierwszeństwa miast, które wyemitowało ten środek płatniczy po raz pierwszy. Faktem jest, że Kwidzyn zrobił to jako jeden z pierwszych w całej Rzeszy.

Bony Zachodniopruskiego Towarzystwa Kredytowego w Kwidzynie z lat 1914 - 1916

Zachodniopruskie Towarzystwo Kredytowe w Kwidzynie - "Westpreussische Credit - Verein in Marienwerder" natychmiast po wybuchu I wojny światowej przystąpiło do emisji papierowego pieniądza zastępczego i wprowadziło je do obiegu w swych placówkach w Kwidzynie i Dzierzgoniu już w pierwszej połowie sierpnia 1914 roku.

W katalogu Manfreda Mehla "Das Papiernotgeld von Ostpreussen, Westrpreussen und Posen 1914 - 1923" wydanym w Berlinie w 1975 roku, emisje tego emitenta przyporządkowano do dwu miejscowości tj. do Kwidzyna, w którym Towarzystwo miało swoją siedzibę i do Dzierzgonia ( Christburg ), w którym miało swoją agendę. Bony wykorzystywane w Kwidzynie pozbawione były dodatkowych nadruków jakie wyróżniały się na bonach dzierzgońskich. Bony tego emitenta to dwie emisje, w których pierwsza z 8 sierpnia 1914 roku, bez daty, składała się z trzech nominałów: 0,50, 1 i 2 marki. W tej emisji wyróżnia się trzy odmiany różniące się wysokością litery "M" w wyrazie Mark oraz błędnym napisem nazwy miasta - Maninienwerder. Bony tej emisji mogą posiadać oznaczenia o unieważnieniu lub nie.

Ich nakład łącznie ze stemlowanymi AGENTUR CHRISTBURG wyglądał następująco:

• 0,50 marki - 8890 egzemplarzy
• 1 marka - 17620 egzemplarzy
• 2 marki - 5500 egzemplarzy

Druga emisja z 20 grudnia 1916 roku składała się tylko z 2 nominałów 10 i 50 fenigów. Każdy nominał występował w trzech odmianach różniąc się posiadaniem stempla AGENTUR CHRISTBURG bądź jego brakiem lub odbitym na stronie odwrotnej.

Notgeldy z lat 1918 - 1919

Ówczesny Magistrat czyli władze miejskie wyemitowały monety metalowe:

• 10 fenigów z cyfrą wartości 10 i napisem MARIENWERDER NOTGELD.1918 po jednej stronie a herbem miasta według wzoru z pieczęci, z czasów biskupów pomezańskich, umieszczonym na tarczy, po drugiej. Monety były okrągłe, bite w żelazie i miały średnicę 20 mm.
• 50 fenigów z cyfrą wartości 50 i napisem jak wyżej, z datą 1918 po jednej a herbem jak poprzednio po drugiej stronie. Monety były okrągłe, bite w żelazie i miały średnicę 25 mm.
• 3 fenigi z cyfrą wartości 3 i innym rokiem w napisie MARIENWERDER NOTGELD.1919. Rewers monet był taki sam jak w poprzednich nominałach. Monety były okrągłe, bite w żelazie i miały średnicę 19 mm.

Monety metalowe zamówione zostały w fabryce Chr. Lauera w Norymberdze 7 października 1918 roku w wysokości 100 000 sztuk po 10 fenigów, 20 000 fenigów po 50 fenigów i 20 000 po 3 fenigi. Dnia 18 marca 1919 roku miasto powtórzyło zamówienie na nowe 100 000 sztuk po 10 fenigów i 80 000 sztuk po 50 fenigów. Dnia 24 kwietnia 1920 roku miasto planowało trzecią emisję sztuk po 25 fenigów, jednak już tego zamysłu nie zrealizowało.

Na bicie tych monet miasto otrzymało specjalne pozwolenie rządu pruskiego, jednak musiało złożyć w banku jeszcze w 1918 roku 30 000 marek kaucji.

Łącznie w obiegu było 51 099 sztuk monet o nominale 50 fenigów, 201 300 sztuk monet 10 fenigowych i 19 960 sztuk monet po 3 fenigi.

Pieniądze te zostały wycofane z obiegu do dnia 15 marca 1923 roku. Jednak do kasy miejskiej z powrotem wpłynęło tylko 12 700 sztuk. Reszta 260 000 sztuk pozostała w rękach obywateli.

Ciekawostka

Początkowo miasto zaprojektowało dwa nieco inne projekty monet zastępczych. Jeden projekt miał posiadać dziurkę w środku, napisy MARIENWERDER GAB 1918 DIES NOTGELD AUS na jednej stronie i DAS LOCH ENGLANDS RECHNUNG na około dziurki po drugiej stronie. Drugi projekt zakładał, że monetka posiadałaby herb miasta po jednej stronie a nominał i napis KRIEGSGELD DER STADT MARIENWERDER po drugiej stronie. Ostatecznie wybrano i zrealizowano drugi projekt lekko zmodyfikowany.

Przykłady pieniądza zastępczego w Kwidzynie

Źródło

• Portal NBP
• Pieniądz prywatny w Grudziądzu i niektórych sąsiednich miastach [w:] Rocznik Grudziądzki t.5/6, Grudziądz 1970 - Autor: Marian Gumowski
• maszynopis autorstwa Tadeusza Bohatyrewicza (brw)
• zbiory prywatne